Wyklęte życiorysy

Jolanta Drużyńska i Stanisław M. Jankowski

"Wyklęte życiorysy" – tak zachęcająco brzmi tytuł książki, która przywołuje losy zapomnianych bohaterów drugiego szeregu, a nawet jednej "szarej" eminencji. Opisane w książce postacie to w większości żołnierze, którzy przez prawie półwiecze byli niewygodni dla rządów nomenklatury partyjnej i zasad cenzury prewencyjnej, obowiązujących do 1989r.

Opis:

Książka Jolanty Drużyńskiej i Stanisława M. Jankowskiego poświęcone są przede wszystkim ukazaniu biografii wspomnianych bohaterów. Ale nie tylko – także przywołaniu wspaniałych kobiet, które walczyły o uznanie bohaterstwa swoich mężów, braci, ojców i dziadów przez powojenne dziesięciolecia ich konsekwentnego pomijania. W zasadzie zmagania niewiast wymagałyby drugiego tytułu dla zaznaczenia roli kobiet w całej tej historii. Zadaniem książki jest uhonorowanie pamięci bohaterów, których w imieniu ludowej ojczyzny łamano i skazywano na niebyt (a co gorsza, na los kioskarza – za który miał być dodatkowo wdzięczny socjalistycznej ojczyźnie).

Wśród grona "wyklętych" znalazł się Franciszek Dąbrowski, faktyczny dowódca obrony Westerplatte od 2 września, którego nie uchroniła legitymacja PZPR przed zniszczeniem w czasach stalinowskich. Mało znany Julian Gruner był olimpijczykiem i lekarzem-społecznikiem, zamordowanym w Starobielsku. Cichociemny Maciej Kalenkiewicz zginął pod Surkontami w bitwie z NKWD, dowodząc częścią okręgu nowogródzkiego AK. Egzekucja ostatniego dowódcy NSZ, Stanisława Kasznicy, przywołuje losy podziemia narodowego, które po wojnie usiłowało rozwijać działania antykomunistyczne. Tragiczne dzieje członków AK po sowieckim wyzwoleniu uosabiał generał Kazimierz Tumidajski, który umarł w sowieckim łagrze. Jedynym cywilem zaliczonym przez autorów do grona "wyklętych" jest kontrowersyjna do dziś postać Józefa Hieronima Retingera – zakulisowego dyplomaty i polityka, agenta o wielu twarzach, doradcy Sikorskiego, któremu generał zawdzięczał ewakuację z Francji. Zabrakło w książce miejsca dla "kobiet wyklętych" – agentki SOE Krystyny Skarbek czy Barbary Wojtulanis lub Anny Leskiej, polskich lotniczek ATA, dostarczających samoloty do dywizjonów bojowych.

Autorzy wykorzystali skromne archiwalia IPN oraz rosyjskiego GARF (Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej) obok powszechnie znanych publikacji. Ponadto uwzględnili kobiece wspomnienia o zamierzchłej epoce, jak choćby ta o historii „jednej łyżeczki”. To właśnie najbardziej korzystny element książki – rozmowy z rodzinami zapomnianych lub nieznanych bohaterów, będące podstawowym źródłem informacji o nich. Ale obok pasjonujących opisów przedwojennego Stanisławowa pojawiają się w publikacji nużące cytaty, jak np. siedmiostronicowy wyrok sądu! Najbardziej oryginalny pod względem merytorycznym jest rozdział o ostatnim powojennym komendancie Narodowych Sił Zbrojnych, pułkowniku Stanisławie Kasznicy. Autorzy emocjonalnie przedstawiają metamorfozę licznych antysemitów w ofiarnych ratowników Żydów czy walkę NSZ w czasie powstania warszawskiego.

Natomiast największą wpadką książki jest rozdział o zapomnianym współtwórcy zjednoczonej Europy, Józefie Hieronimie Retingerze. Wieloznaczny, niekonwencjonalny, świetnie zorientowany w zawiłościach salonów dyplomatycznych, został potraktowany ulgowo, bez prób wyjaśnienia enigmatycznych epizodów z "workiem na głowie Retingera" przy wsiadaniu do samolotu do Polski czy próbami podtruwania Retingera przez osoby wrogo nastawione do sowieckiej okupacji i kolaboracji z komunistami. Nieuwzględnienie polemiki Bułhaka z Siemaszką, zawartej w dwóch numerach "Zeszytów Historycznych" z 2009 roku, wyraźnie zaważyło na poziomie tego rozdziału – bladego, bez werwy, napisanego "ani rączką, ani nóżką".

Zapomniani bohaterowie i ich upokarzane rodziny mogą liczyć jedynie na współczucie. Jednak autorska maniera pozbawiła wojennych herosów realności. Legenda bohaterskich, pobożnych wzorców odebrała postaciom z książki pierwiastek człowieczeństwa. "Wyklęte życiorysy" przyczyniają się do traktowania dawnych bohaterów jako zimnych postaci rodem ze spiżowych pomników, choć trudno inaczej opisywać zawiłe losy Polaków w XX wieku.

Hubert Kuberski

dodano: 2010-05-23