Koniec systemu władzy. Polityka ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego w latach 1986-1989

Paweł Kowal

Wydawnictwo: ISP PAN-IPN-Trio

Monografia Pawła Kowala Koniec systemu władzy. Polityka ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego w latach 1986-1989 stała się pierwszym opracowaniem, opisującym schyłkowe lata komunizmu. Ta praca doktorska jest interpretacją postępowania generała Jaruzelskiego, który ostatecznie decydował o linii nowej polityki PZPR i PRL. Kowal napisał analityczną syntezę końcówki rządów gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Autor udowodnił, że lata 1986–1989 stanowiły okres rozpoczęcia transformacji politycznych aksjomatów dotychczas monopartyjnej ekipy.

Opis:

Koniec systemu władzy obejmuje ostatnie trzy lata rządów PZPR , czy raczej wojskowo-technokratycznej ekipy Wojciecha Jaruzelskiego. Kowal prześledził jej rozliczne próby uwiarygodnienia się w oczach społeczeństwa – posiłkując się analizami CBOS czy OBOP; próbując osiągnąć porozumienie z kościołem; włączając w system władzy ekspertów (Rada Konsultacyjna) czy nawiązując pierwsze rozmowy z opozycją. Do zmian ponaglała trudna sytuacja gospodarcza PRL, którą ludzie Jaruzelskiego starali się poprawić za cenę rezygnacji z ortodoksji o upaństwowionej gospodarce. To wówczas miały miejsce reformy bez reform realizowane rząd Messnera.

Kowal zwraca uwagę, że pragnieniem rządzącej ekipy w II poł. lat 80 XX w. było utrzymanie i wzmocnienie władzy przy pomyślnym rozwiązaniu kwestii zapaści gospodarczej. Klamrą narracji książki są znamienne wydarzenia – amnestia dla więźniów politycznych w 1986 r. oraz wybory czerwcowe trzy lata później. To wówczas doszło do wypracowania koncepcji re-legitymizacji władzy Jaruzelskiego. Zmiany personalne i objęcie nowego stanowiska w administracji państwowej – Przewodniczącego Rady Państwa w połączeniu z funkcją partyjnego genseka dawało mu zbliżenie do stanowiska upragnionego Prezydenta PRL.

Kluczowym wątkiem książki są zmiany w systemie władzy, zasygnalizowane w tytule. To z inicjatywy Jaruzelskiego doszło do przeniesienia procesu decyzyjnego z BP PZPR do nieformalnych grup skupionych przy generale – Zespołu Trzech (Władysław Pożoga, Jerzy Urban i Stanisław Ciosek), profesorów-ekspertów, Dyrektoriatu z udziałem takich person jak Mieczysław Rakowski i Janusz Obodowski, sekretarze KC czy reprezentanci resortów siłowych – które były dla niego ważnym głosem doradczym. Najważniejszym i najbardziej zaufanym partnerem dla Jaruzelskiego pozostawał gen. Czesław Kiszczak, który skupił ogromną władzę w swoich rękach. W latach 1986–1989 pozostawał wiernym współpracownikiem Jaruzelskiego i nie próbował podważać pozycji swego zwierzchnika.

Zapaść gospodarcza ostatnich lat PRL była coraz wyraźniej widoczna, co wynikało z prymatu ideologii w działaniach komunistycznych zarządców oraz sankcji gospodarczych, wprowadzonych w odpowiedzi na stan wojenny. Liczne pomysły reform powstałe w otoczeniu generała nie miały większych perspektyw na realizację – choć to właśnie ówczesne polonijne joint-venture znacząco wspierały kulejącą gospodarkę. Podobnie władze usiłowały przełamać międzynarodową izolację PRL. Kowal udowadnia, że polityka zagraniczna ekipy Jaruzelskiego skupiała się na trzech kwestiach: odzyskaniu legitymacji dla PRL-owskiej ekipy u rządów demokracji zachodnich; nakłonieniu kapitalistów do przywrócenia pomocy gospodarczej i zredukowania długów oraz przedstawianiu PRL jako lidera głastnosti w bloku wschodnim przy złudzeniu wypracowania bardziej samodzielnej pozycji wobec Moskwy. Realizacji powyższych celów zmuszała ówczesnych włodarzy na wiele kompromisów – przykładowo wizyty zachodnich polityków jak chociażby Margaret Thatcher kończyły się zawsze w Gdańsku. Podobnie zasadą Zachodu z USA na czele była zgoda na pomoc gospodarczą w zamian za ustępstwa na rzecz opozycji politycznej. Zasługą Kowala było dokładne opisanie planów i działań władz w latach 1986–1989 przy ich nikłych efektach.

Najważniejszym elementem polityki ekipy Jaruzelskiego w latach osiemdziesiątych było wypracowanie konsensusu z kościołem. Podwładni Jaruzelskiego starali się pozyskać hierarchów dla swej polityki na różne sposoby – mimo uznawania władz kościelnych za wroga (vide casus płk Wiesława Górnickiego). Komunistom chodziło o taktyczny manewr w myśl zasady krok do tyłu, dwa do przodu – uwierzytelnienie i polepszenie swojego obrazu w oczach opinii społecznej. Autor podkreślił, że komunistyczne koncesje na rzecz kościoła były wybiórcze, choć z hierarchowie wywalczali z czasem coraz więcej. Mimo wszystko episkopat nie zgodził na wspieranie legitymizacji systemu. Kowal zwrócił uwagę, że kościół nie przekraczał ściśle określonego poziomu akceptacji reżimu Jaruzelskiego.

Opozycja ostatnich lat PRL została ukazana w Końcu systemu władzy jako struktura podzielona, słaba i wyczekująca na rządowe ustępstwa. Z drugiej strony autor zauważył, że niezaprzeczalną zasługą opozycyjnych działaczy był brak zgody na włączenie się w prace fasadowych formuł, usiłujących legitymizować ekipę generała Jaruzelskiego. Z drugiej strony Kowal informuje o kanałach porozumiewania rządu i opozycji w oparciu o bliskie relacje członka rady krajowej PRON i Biura Politycznego KC PZPR Janusza Reykowskiego z Bronisławem Geremkiem, czy kontakty Józefa Czyrka z Andrzejem Stelmachowskim. Autor napisał swoją pracę znakomitą polszczyzną, której czytanie sprawia przyjemność. Tekst wzbogacają liczne fotografie, które przypominają to, co działo się w PRL przed niespełna 20 laty. Kowal ciekawie i obszernie udokumentował rolę nacisków Zachodu na transformację PRL. Jednocześnie autor za mało miejsca poświęcił się obradom Okrągłego Stołu oraz negocjacjom w Magdalence, szczególnie w kontekście wcześniejszych wydarzeń, które zostały opisane szerzej. Zrozumiałe, że mniej dowiadujemy się o posunięciach Moskwy w ramach aktywnych posunięć. Ale dziwi stosunkowo mało miejsca poświęconego dyskusjom, sporom i rywalizacji wewnątrz podzielonego obozu solidarnościowego, który został zaprezentowany jako struktura zbyt monolityczna.

Koniec systemu władzy powstała na szerokiej bazy źródłowej uzupełnionej rozmowami ze świadkami zdarzeń (w tym z Jaruzelskim i Kiszczakiem na czele) oraz nieznanymi zapiskami ówczesnego rzecznika rządu Jerzego Urbana oraz doradcy Jaruzelskiego Wiesława Górnickiego. Materiały archiwalne zaskakują pomysłowością komunistów – inicjatywą utworzenia koncesjonowanej partii chadeckiej czy powołania Senatu z Wałęsą na czele. Podobnie jak to, że koncepcję 35-procentowej demokracji wymyślił zespół trzech. Książka Kowala przypomniała dość wiernie klimat tamtych czasów, meandry dialogu, jak też zabiegi propagandy schyłkowego komunizmu.

Hubert Kuberski

dodano: 2012-09-30